Ορισμός: Μεσαίωνας θεωρείται στην Ευρώπη μία χιλιόχρονη ιστορική περίοδος, από το τέλος τής Αρχαιότητας μέχρι την έναρξη των Νέων Χρόνων, κατά την οποία η γηραιά ήπειρος αναστατώνεται από κοσμοϊστορικές αλλαγές.

Χρόνος: Από τον 5ο μέχρι και τον 14ο αιώνα μ.Χ.

Χώρος: Η κεντρική και δυτική Ευρώπη (κυρίως).

Αίτια: (α) Η παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,(β) η προηγηθείσα κρίση του κοινωνικοοικονομικού συστήματος της Ρώμης, (γ) οι μεγάλες βαρβαρικές μεταναστεύσεις του 4ου και 5ου αιώνα μ.Χ.

Φάσεις:

Α΄ φάση γενικευμένης παρακμής (5^ος – 9^ος αιώνας, τα «σκοτεινά χρόνια»)

Β΄ φάση ανάκαμψης (10ος – 14ος αιώνας, το «χάραμα»…).

Χαρακτηριστικά φάσεων:

• Της Α΄ φάσης είναι τα εξής: (α) η διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, (β) ο αφανισμός του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, (γ) η οικονομική καθίζηση, (δ) οι διαρκείς πόλεμοι μεταξύ των βαρβάρων, (ε) η δημιουργία βαρβαρικών κρατών με ασαφή σύνορα, (στ) η γενικευμένη ακαταστασία και αταξία, (ζ) η απαιδευσία, η αμάθεια και οι δεισιδαιμονίες, (η) οι ευρείς εκχριστιανισμοί των βαρβάρων από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, (θ) ο ενοποιητικός ρόλος και το υψηλό κύρος της Εκκλησίας της Ρώμης, (ι) η δημιουργία συστήματος θεοκρατίας περί τον πάπα.
• Της Β΄ φάσης χαρακτηριστικά είναι τα εξής: (α) η φεουδαρχία, (β) η εντός της φεουδαρχίας δουλοπαροικία, (γ) ο ιππο- τισμός, (δ) η κλειστή ταξική κοινωνία, (ε) η εντός των φέουδων αυτάρκης αγροτική οικονομία, (στ) η εμφάνιση από τον 11ο αιώνα των μεσαιωνικών πόλεων, (ζ) η ανάδυση της πρώτης μεσαιωνικής αστικής τάξης, (η) το άνοιγμα της αστικής οικονομίας στο εμπόριο, την βιοτεχνία, τις επαγγελματικές τέχνες και την ναυτιλία με την κοπή του νομίσματος, (θ) η ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων, (ι) ο σχηματισμός μεγάλων δυναστικών κρατών σε εθνική βάση.

Σημαντικά γεγονότα:

• Η αποτροπή εξισλαμισμού της Ευρώπης (732 μ.Χ. μάχη στο Πουατιέ από τον Κάρολο Μαρτέλ).
• Ίδρυση κοσμικού κράτους (Βατικανού, 755 μ.Χ.) από την παπική Εκκλησία.
• Δύο απόπειρες ενοποίησης της κατακερματισμένης Ευρώπης (από τον Καρλομάγνο κατά τον 9ο αιώνα και από τον Όθωνα Α΄ κατά τον 10ο αιώνα).
• Οι Σταυροφορίες της Δύσης κατά της (βυζαντινής και αραβικής) Ανατολής. Ο ανταγωνισμός κοσμικής και παπικής εξου- σίας («έριδα της περιβολής», 13ος αιώνας).
• Ο σχολαστικισμός ως μέθοδος έρευνας στις εκκλησιαστικές σχολές.
• Η φιλοσοφική ώσμωση των πανεπιστημίων της Δύσης με την βυζαντινή και αραβική σκέψη (13ος – 14ος αιώνας).
• Η μογγολική «μάστιγα του Θεού» (13ος αιώνας).
• Ο «μαύρος θάνατος» (από την πανούκλα) του ⅓ του ευρωπαϊκού πληθυσμού.

Βαθμιαία παρακμή και λήξη :

Από τον 13ο και 14ο αιώνα το μεσαιωνικό φαινόμενο παρακμάζει (εξαιτίας των πόλεων, της ενδυνάμωσης της κεντρικής βασι- λικής εξουσίας και της πολιτισμικής ανάπτυξης (χάρη στα πανεπιστήμια, την αραβική πνευματική παρακαταθήκη, τους βυζαντινούς λογίους και την καλλιέργεια των κλασικών γραμμάτων)